Η γέννηση μιας μητέρας δεν γίνεται την στιγμή που το μωρό της κλαίει για πρώτη φορά, σύμφωνα με τον καθηγητή Ψυχολογίας Daniel Stern. H πραγματική ανάδυση της μητρότητας δεν γίνεται την στιγμή της φυσικής γέννας, αλλά είναι μια σταδιακή διαδικασία, η προετοιμασία της οποίας ξεκινάει από την εγκυμοσύνη και ολοκληρώνεται μόνο εβδομάδες και μήνες μετά την γέννηση του παιδιού, κυρίως όταν μετά από καθημερινή κατανόηση του βρέφους της και των πρακτικών αναγκών του, η μητέρα συνειδητοποιεί ότι μαθαίνει αυτόν τον μοναδικό άνθρωπο απέναντί της και έχει την ικανότητα να τον μεγαλώσει με τα χέρια της και με τον πόνο της. Η πραγματική εμπειρία της γέννας είναι μόνο μέρος ενός σταδίου προετοιμασίας για την μητρότητα, και οδηγεί άμεσα σε μια μητέρα μόνο σωματικά αλλά όχι ακόμα ψυχολογικά.
Η προετοιμασία της μητρότητας, που ξεκινά κατά την εγκυμοσύνη, οδηγεί φυσιολογικά κάθε έγκυο να πλάσει από νωρίς στο μυαλό της το φανταστικό της μωρό, βάζοντας μέσα του όλες τις αντιλήψεις της, τις ελπίδες και προσδοκίες της, τους φόβους και τις προσωπικές της εμπειρίες από την δική της παιδική ηλικία. Κατά το τρίτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης, και πάλι φυσιολογικά η έγκυος ενδιαφέρεται πλέον να αναζητήσει το πραγματικό της μωρό, αυτά που είχε ως τώρα αποδώσει στο μωρό της χαλαρώνουν ως μηχανισμός άμυνας, ώστε το μωρό που τελικά θα δει μπροστά της να μην διαφέρει ριζικά από εκείνο που τόσο καιρό φανταζόταν. Το φανταστικό μωρό πρέπει να συναντήσει το πραγματικό. Εάν το φανταστικό μωρό παραμείνει μέχρι το τέλος και μετά τη γέννα, και είναι για παράδειγμα ένα μωρό ήσυχο, χαρούμενο, που παίζει μόνο του στο δωμάτιό του, τότε θα έρθει σε πλήρη αντίθεση με το πραγματικό μωρό, που συχνά κλαίει χωρίς εμφανή λόγο, θέλει να κοιμάται μαζί της, έχει κολικούς ή αναζητά συνεχώς την παρουσία της. Επαγγελματίες και περίγυρος έχουν κρίσιμο ρόλο κατά το τέλος της εγκυμοσύνης να προιδεάσουν την γυναίκα κατάλληλα, ώστε η αντίθεση ανάμεσα στο υποτιθέμενο μωρό και το πραγματικό να αμβλυνθεί, να επέλθει σύζευξη των δύο στο μυαλό της, ώστε να μην δημιουργηθεί προβληματικός δεσμός ή άλλα θεμελιώδη ζητήματα όπως επιλόχειος κατάθλιψη.
Όλα για τη μητέρα αλλάζουν θεμελιωδώς με την άφιξη του μωρού της. Η εμπειρία της μητρότητας αλλάζει ριζικά κάθε έκφανση της πνευματικής της ζωής, είναι μια εμπειρία πρωτόφαντη και απρόσμενη ακόμα και με την καλύτερη δυνατή προετοιμασία. H μητέρα δεν θα γίνει ποτέ ξανά το πρόσωπο που υπήρξε πριν το μωρό της, αλλά μπαίνει σε μια περίοδο προσδοκιών αλλά και αβέβαιου μέλλοντος, όπου πρέπει παράλληλα να ξεπεραστεί η θλίψη για αυτό που άφησε πίσω της. Μέσα από τις δύσκολες πρώτες εβδομάδες και μήνες μετά την γέννηση, είναι η καθημερινή πρακτική φροντίδα επιβίωσης για το μωρό της που θα την πείσει ότι έχει την ικανότητα να είναι μητέρα. Η ανάληψη της μητρότητας δημιουργεί στην γυναίκα ένα καθολικό φίλτρο που επηρεάζει βαθιά όλο το φάσμα των νοητικών της λειτουργιών, σκέψεις, προυπάρχουσες εμπειρίες, προβολές για το μέλλον, σχέσεις με άλλα τους γονείς της, με τον σύντροφο και με άλλα πρόσωπα, ποτίζοντας τα πάντα με ένα ισχυρό και συχνά εύθραυστο συναισθηματικό υπόβαθρο.
Το μωρό δεν έρχεται με οδηγίες χρήσης. Η μητέρα συνειδητοποιεί γρήγορα ότι ο τρόπος που μαθαίνει τον μητρικό της ρόλο δεν μπορεί παρά να είναι συχνά διαισθητικός. Πολλές στιγμές μέσα στην ημέρα πρέπει να μαντέψει, να ακολουθήσει το ένστικτό της, να δράσει χωρίς να σκεφτεί, να αυτοσχεδιάσει. Αυτό είναι το σημείο που πολλές μητέρες βιώνουν ως εξαιρετικά δύσκολο, ως δυσάρεστη έκπληξη: είναι κυρίως εκείνες οι γυναίκες που στην μέχρι τώρα ζωή τους έμαθαν να δρουν μόνο μετά από σκέψη, να έχουν τον έλεγχο σε κάθε τι που κάνουν, να αναμένουν προβλέψιμες καταστάσεις, να έχουν ρουτίνα στην ζωή τους. Η φροντίδα ενός μωρού σύμφωνα με τα σημάδια του και τις ανάγκες του, και ακόμα περισσότερο και κατ’ επέκταση ο θηλασμός, προυποθέτουν να αφήσεις στην άκρη στεγανά, άκαμπτες αντιλήψεις για το πώς θα έπρεπε να είναι «ιδανικά» τα πράγματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ύπνος του μωρού: ρωτήστε εκατό γυναίκες που δεν έχουν κάνει ακόμα παιδί και θα σας πουν το πολιτιστικά επιβαλλόμενο, ότι τα μωρά κοιμούνται και πρέπει να κοιμούνται στο κρεβατάκι τους. Αν τώρα ρωτήσουμε εκατό μητέρες, θα μας πουν σχεδόν όλες ότι είτε για λίγο είτε για μεγάλη περίοδο της ανατροφής του παιδιού τους είχαν το μωρό τους δίπλα στο κρεβάτι τους.
Αυτή η κατηγορία μητέρων είναι που χρειάζονται την μεγαλύτερη ενημέρωση και υποστήριξη κατά την ανάληψη του μητρικού τους ρόλου: εκείνες που γενικά δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε μια καθημερινότητα με κανόνες που μεταβάλλονται συνεχώς, που δυσκολεύονται να δράσουν αυθόρμητα και ενστικτωδώς, εκείνες που απαιτούν στην ζωή τους βεβαιότητες, ρουτίνες, πλήρως προβλέψιμες καταστάσεις, σταθερούς κανόνες χωρίς ευελιξία. Και είναι αυτές οι γυναίκες που, εάν τελικά βιώσουν μια επιτυχή εμπειρία μητρότητας και ακόμα περισσότερο θηλασμού του παιδιού τους, μπορεί να βελτιωθούν ριζικά ως άνθρωποι, η μητρότητα και ο θηλασμός τις κάνει πιο προσαρμόσιμες, πιο γήινες, σοφότερες με πιο ρεαλιστικές προσδοκίες από την ζωή.
Δεν βοηθάμε στην έγκαιρη και πλήρη ανάληψη του μητρικού ρόλου όταν:
• Δεν ενημερώνουμε την έγκυο μετά τους 6-7 μήνες εγκυμοσύνης για ρεαλιστικές προσδοκίες σχετικά με τη ζωή με το μωρό της, για το τι να περιμένει. Η σύζευξη του μωρού στην φαντασία της μητέρας με το πραγματικό μωρό θα γίνει πιο εύκολα εάν σε αυτήν τη φάση της εγκυμοσύνης της κάνει προγεννητικά μαθήματα για τον τοκετό, για τον θηλασμό, για τις πρώτες εβδομάδες του μωρού της. Όταν της εξηγήσουμε ότι, αντί να διαλέγει χρώματα στον τοίχο του παιδικού δωματίου, το οποίο είναι πολύ πιθανό να μην χρησιμοποιηθεί ποτέ κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του, είναι πολύ πιο σημαντικό να κατανοήσει ότι το μωρό που παίζει και κοιμάται ήσυχα στο παιδικό του δωμάτιο δεν είναι ο στόχος, ούτε η πραγματική εικόνα συχνά, αλλά ότι το μωρό χρειάζεται εγγύτητα με την μητέρα του για να γνωριστούν μεταξύ τους, για διάβασμα σημαδιών, αγκαλιά και θηλασμό.
• Αποδυναμώνουμε την μητέρα στον τοκετό με υπέρμετρη και αναίτια ιατρικοποίηση, μετατρέποντάς την σε ανήμπορη ασθενή. Καισαρικές χωρίς ιατρικό λόγο, πρόωρες προκλήσεις τοκετού, φάρμακα, τοκετός εν απουσία της μητέρας.
• Δεν ενθαρρύνουμε την παρουσία του πατέρα στις κρίσιμες στιγμές πριν, κατά την διάρκεια και μετά την γέννα. Ο βασικός συμπαραστάτης κατά τους επόμενους μήνες πρέπει να μετέχει κατά το δυνατόν σε όλες τις εμπειρίες της μητέρας.
• Δεν ενθαρρύνουμε την δημιουργία γύρω από την έγκυο γυναίκα ενός δικτύου από έμπειρες μητέρες που θα την καθοδηγήσουν σωστά, δίνοντάς της ρεαλιστικές εικόνες και προσδοκίες. Κάθε μητέρα έχει ανάγκη από ένα πραγματικό ή συνηθέστερα νοερό «χωριό» γύρω της, που αντί να κριτικάρει, υπονομεύει ή διαβάλει τις προσπάθειές της να κατακτήσει τον μητρικό ρόλο, βρίσκεται δίπλα της με σωστή ενημέρωση, ενθάρρυνση.
• Δεν βάζουμε συστηματικά το υγιές νεογέννητο αμέσως με την γέννηση στο στήθος της μάνας του, πράξη που, πέρα από τα αποδεδειγμένα οφέλη για την άμεση υγεία παιδιού και μητέρας και για τον θηλασμό, ωθεί τη μητέρα να νιώσει έγκαιρα την πρώτη πλήρωση, να συνειδητοποιήσει ότι η αγκαλιά της και το στήθος είναι η συνέχεια της αγκαλιάς που προσέφερε τόσο καιρό στην κοιλιά της.
• Δεν ενθαρρύνουμε την μητέρα να κατανοήσει έγκαιρα, κατά τις πρώτες κρίσιμες πρώτες μέρες στο μαιευτήριο, το μωρό της, απομακρύνοντάς το χωρίς λόγο, μην επιτρέποντας συνδιαμονή της μητέρας με το μωρό, απομακρύνοντας την πρακτική του φροντίδα από τα χέρια της. Τίποτα δεν είναι πιο τρομακτικό από την πρώτη άφιξη στο σπίτι με ένα νεογέννητο, που δεν ξέρεις πώς να χειριστείς, που κλαίει και είσαι ο κύριος υπεύθυνος για να το παρηγορήσει, που μέχρι πριν λίγες ώρες στο μαιευτήριο φρόντιζαν άλλοι αντί για εσένα. Η μετάβαση αυτή δεν πρέπει να γίνει απότομα, αλλά η μητέρα να φροντίσει το βρέφος της από το μαιευτήριο υπό την έγκυρη καθοδήγηση μαίας. Είναι αναπόφευκτο ότι η μητέρα είναι το άτομο το υπεύθυνο για τα χρόνια φροντίδας του δικού της παιδιού, έτσι που οι παρωχημένες πρακτικές των μαιευτηρίων – ξενοδοχείων, όπου οι μητέρες «ξεκουράζονται» μακριά από το μωρό μετά την γέννα και πριν τον πανικό στο σπίτι, καταφέρνουν καίριο πλήγμα στην έγκαιρη και επιτυχή ανάληψη της μητρότητας, όταν πληρώνονται για το ανάποδο, για να την υποστηρίξουν.
• Μετά το μαιευτήριο, στο σπίτι, ως ο άμεσος περίγυρός της υποβαθμίζουμε συστηματικά τον μητρικό της ρόλο, αντί να την ενθαρρύνουμε να πάρει στα χέρια της την φροντίδα του μωρού της, την υποκαθιστούμε, αλλάζοντας εμείς τις πάνες, κάνοντας εμείς το μπάνιο του μωρού – η γιαγιά, ο μπαμπάς – , υποκλέπτοντας την εγκατάσταση του μητρικού θηλασμού δίνοντας εμείς στο μωρό ξένο γάλα όταν δεν χρειάζεται κα.
Το παραπάνω μονοπάτι οδηγεί συχνά σε επιλόχειο κατάθλιψη, αποστασιοποίηση της μητέρας από τη μητρότητα, ατελή σύνδεση και δεσμό με το μωρό της.
Από την αντίθετη πλευρά, βοηθάμε στην έγκαιρη και πλήρη ανάληψη του μητρικού ρόλου κατά τους επόμενους μήνες μετά την γέννα μιας γυναίκας όταν:
• Όταν κατά τους τελευταίους μήνες της κύησης φροντίζουμε με συστηματικό τρόπο να προετοιμάσουμε στο μυαλό της γυναίκας την ρεαλιστική εικόνα του πραγματικού μωρού που θα έχει σύντομα απέναντί της.
• Βοηθούμε την γυναίκα να βιώσουμε έναν όσο γίνεται λιγότερο παρεμβατικό, έναν ενδυναμωτικό τοκετό, μια καλή αρχή που θα την βοηθήσει να σταθεί στα πόδια της και όχι να την παραλύσει
• Βοηθούμε τον πατέρα να αναλάβει ενεργό ρόλο κατάλληλου βοηθού δίπλα στη μητέρα σε όλα τα στάδια
• Τοποθετούμε το νεογέννητο με την γέννηση πάνω στη μητέρα του. Είναι η πρώτη κρίσιμη κίνηση, το βάρος του μωρού πάνω στην αγκαλιά γεμίζει το άδειασμα της κοιλιάς της και μεταφέρει το κέντρο των πραγμάτων από την κοιλιά των εννιά μηνών λίγο πιο ψηλά, στο στήθος, ως απόλυτη συνέχεια φροντίδας, από τον εσωτερικό στον εξωτερικό κόσμο. Είναι τα πρώτα βλέμματα του μωρού στραμμένα στο πρόσωπο της μητέρας του, στην πρώτη ώρα και στις κρίσιμες πρώτες μέρες, που το μετατρέπουν πιο γρήγορα σε οντότητα με αυθύπαρκτη ανθρώπινη υπόσταση και βοηθούν την μητέρα να μετακινηθεί πιο βαθιά στην μητρότητα. Δεν χρειάζεται καν να είναι επιτυχής η πρώτη προσπάθεια θηλασμού, αν όμως τυχόν είναι, πρόκειται για την πιο θεμελιώδη επένδυση στο δέσιμο μητέρας παιδιού και στην ανάληψη του μητρικού ρόλου. Όταν ένα μωρό βγαίνει από την κοιλιά της μάνας του κλαίγοντας και σύντομα σταματά πάνω της και καταφέρνει θηλαστικές κινήσεις λίγα λεπτά μετά την έλευσή του στον κόσμο, το σινιάλο έχει μεταδοθεί, αυτή η μητέρα δεν έχει πια κανένα δισταγμό ήδη, γνωρίζει αμέσως ότι είναι η μητέρα αυτού του παιδιού, και το παιδί γνωρίζει αμέσως ότι αυτή είναι η μητέρα του.
• Ενθαρρύνουμε την μητέρα να αναλάβει άμεσα, υπό σωστή καθοδήγηση, τις μητρικές της φροντίδες. Είναι το άλλαγμα της πάνας, η αγκαλιά που ηρεμεί το κλάμα, το βλέμμα σε απάντηση, το στοργικό χάδι και τραγούδισμα – και όχι η «ξεκούραση» της μητέρας με το μωρό μακριά της σε θάλαμο νεογνών – που θα την οδηγήσει άμεσα σε μια βαθιά αίσθηση ότι είναι κομμάτι μιας γόνιμης γης, μέρος ενός υλικού και γήινου κόσμου, κρίκος μιας αέναης αλυσίδας, ότι ανήκει στην αιωνιότητα.
• Ενθαρρύνουμε την συμμετοχή της σε ομάδες μητέρων με εμπειρία και σωστή καθοδήγηση στη μητρότητα – μέσα από φυσική παρουσία έμπειρων μητέρων στον τοκετό στο σπίτι και το μαιευτήριο, μέσα από οργανωμένες συναντήσεις μητέρων όπως της La leche league, μέσα από διαδικτυακές ομάδες θηλασμού και μητρότητας.
Δεν γίνεσαι μητέρα όταν γεννάς, αλλά πολύ αργότερα όταν συνειδητοποιείς ότι μπορείς και εκπληρώνεις επαρκώς τις υποχρεώσεις σου απέναντι στον νέο άνθρωπο. Ρόλος όλων των γύρω – επαγγελματιών και φίλων – συγγενών – κατά τους επόμενες μέρες, εβδομάδες και μήνες μετά την γέννα είναι να βοηθήσουμε την κάθε μητέρα ενδυναμώνοντάς την να φέρει εις πέρας τις μητρικές της φροντίδες, όχι αποδυναμώνοντάς την απομακρύνοντας το μωρό της ή υποκαθιστώντας την.
Ας παρατήσουμε πια ένα παρωχημένο ιατροκεντρικό μοντέλο περιγεννητικής φροντίδας και ας υιοθετήσουμε αντ’ αυτού ένα οικογενειοκεντρικό μοντέλο, ώστε να βοηθάμε κάθε γυναίκα σωστά και έγκαιρα στην ανάληψη του μητρικού της ρόλου. Να φροντίζουμε την μητέρα, όχι το παιδί, να φροντίζουμε τη μητέρα για να μπορεί να φροντίζει εκείνη το παιδί.
Πηγή αναφοράς: Daniel Stern. The birth of a mother. Basic books, 1998
Στέλιος Παπαβέντσης MBBS MRCPCH DCH IBCLC 2014
