Γράφει ο Στέλιος Παπαβέντσης, παιδίατρος
1. Aνταποκρινόμαστε στο κλάμα και προσφέρουμε αγκαλιά όταν χρειάζεται
Tα ανθρώπινα βρέφη γεννιούνται νευρολογικά ανώριμα. Ο εγκέφαλος τριπλασιάζει το βάρος του από την γέννηση έως το τέλος του πρώτου χρόνου της ζωής. Τα νευρικά κύτταρα υπάρχουν από την γέννηση, αλλά ο πλούτος και η ποιότητα των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος είναι που οδηγεί στην συναπτογένεση, στις συνδέσεις δηλαδή των κυττάρων μεταξύ τους, ώστε να δημιουργηθούν νευρωνικά κυκλώματα που ωριμάζουν την λειτουργία του εγκεφάλου. Τα ερεθίσματα αφορούν τις αισθήσεις του μωρού, με προεξάρχουσες από την γέννηση την όσφρηση, την αφή και την ακοή και μόνο αρκετά αργότερα την όραση. Το χάδι, η αγκαλιά μεγαλώνει τα παιδιά, θρέφει τον εγκέφαλό τους, την ψυχή τους. Τα βρέφη ωριμάζουν ψυχοκινητικά με ομαλό τρόπο όταν οι γονείς τους, οι βασικοί φροντιστές τους, δημιουργούν ένα περιβάλλον γύρω του που παρέχει ασφάλεια, ανταπόκριση στις ανάγκες του, απάντηση στις εκφράσεις του. Δεν υπάρχει μωρό από μόνο του, αλλά πάντα σε σχέση με την μητέρα του ή το άτομο που το φροντίζει. Οι γονείς πρέπει να καθοδηγούνται από την αρχή να αφουγκράζονται τα μωρά τους, μακριά από επιβαλλόμενα πρέπει και επιταγές του άμεσου περιβάλλοντος ή πολιτισμικές επιταγές που έχουν την ρίζα τους σε παρωχημένες επιστημονικές θεωρίες που εδραιώθηκαν στους γονείς έναν αιώνα πριν. Η ανταπόκριση και η αγκαλιά τους εννοείται βέβαια ότι δεν πρέπει να είναι συνεχής και καταπιεστική, αλλά απλά συντονισμένη με τα εκάστοτε σημάδια του μωρού τους. Δεν χρειάζεται να παίρνουμε συνεχώς αγκαλιά ένα μωρό που φαίνεται ευχαριστημένο στο ριλάξ του, αλλά όταν δείχνει σημάδια ότι θέλει ανθρώπινη επαφή, απαντάμε. Κάθε παιδί είναι μοναδικό με ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία και δεν πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας συγκρίσεις με το «πως θα έπρεπε να είναι» το παιδί μας. Ο μέσος όρος δεν υπάρχει σε πολύπλοκα συστήματα όπως είναι οι άνθρωποι.
2. Δεν αποτρέπουμε φυσιολογικές συμπεριφορές
Η ψυχοκινητική ωρίμανση του βρέφους έρχεται σε ώσεις, κατά στάδια. Μετά τους πρώτους δύο μήνες της ζωής το μωρό αρχίζει να αποκτά έλεγχο στις κινήσεις των χεριών του και έχει ως αγαπημένη ασχολία την εξερεύνηση της περιοχής του στόματος με τα χέρια του. Δεν υπάρχει τίποτε πιο φυσιολογικό την περίοδο αυτή από το να βάζει το μωρό τα χεράκια του στο στόμα, πράγμα που του προσφέρει πλήθος απτικών, γευστικών και οσφρητικών ερεθισμάτων που το βοηθά να γνωρίσει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του. Η κινητική περιοχή του εγκεφάλου την περίοδο αυτή που ασχολείται με το στόμα και τα χέρια είναι τόσο μεγάλη και εκτεταμένη, που ξεπερνά σε μέγεθος όλες μαζί τις περιοχές που ελέγχουν τις κινήσεις του υπόλοιπου σώματος, των ποδιών κλπ. Οδηγία να αποτρέπεται το μωρό να φέρνει τα χέρια του στο στόμα του είναι παράλογη και ανάλογη με οδηγία μην αφήνεται να περπατάει ή να είναι όρθιο όταν χρονίζει. Το ίδιο ισχύει με την φυσιολογική εξερεύνηση των παιχνιδιών και αντικειμένων μέσω των χεριών και του στόματος που ακολουθεί, πράγμα που εκτός από απαραίτητη και ζωογόνο αισθητηριακή εξερεύνηση του περιβάλλοντος προσφέρει στο βρέφος και ισορροπημένη, τακτική έκθεση σε ουσίες του περιβάλλοντος και μικροοργανισμούς, απαραίτητος μηχανισμός για να χτιστεί η άμυνα του βρέφους μέσω της σταδιακής έκθεσης με τον κόσμο, που όταν λείπει ή την αποτρέπουμε με υπερβολική αποφυγή ή αποστείρωση μόνο προβλήματα υγείας θα δημιουργήσουμε (θεωρία της υγειινής).
Στην διάρκεια των αιώνων και ανά πολιτισμούς η ανθρωπότητα δυστυχώς έχει εφαρμόσει αρκετές πρακτικές στην φροντίδα των βρεφών που βλάπτουν την ανάπτυξή τους. Για παράδειγμα, παλιά ήταν συχνή το από το πρωί ως το βράδυ φάσκιωμα του βρέφους «για να είναι ήρεμο», πράγμα που στην υπερβολή του οδηγεί φυσικά σε καθυστερημένη ψυχοκινητική ανάπτυξη και αισθητηριακή αποστέρηση. Παλιά πρακτική στην Κίνα επέβαλλε στα κορίτσια δέσιμο των ποδιών, έτσι ώστε να μην μπορούν να περπατήσουν στην ηλικία που το έχουν ανάγκη, γύρω στον χρόνο.
Οι κανόνες στην ανατροφή των παιδιών μας είναι πολύ απλοί: όταν το παιδί δείχνει ενδιαφέρον να κάνει κάτι, θέλει να το κάνει συχνά, τότε έχει δίκιο, μας δείχνει ότι είναι έτοιμο και δημιουργούμε γύρω του περιβάλλον που ευοδώνει αυτήν την συμπεριφορά. Αν δείχνει να θέλει να βάλει πράγματα στο στόμα, του παίρνουμε κατάλληλες κουδουνίστρες για να το κάνει. Αν δείχνει να είναι έτοιμο να καθίσει, το βοηθάμε στηρίζοντας την πλάτη του, και δεν το ξαπλώνουμε καταναγκαστικά επειδή μας είπαν ότι δεν είναι σε ηλικία που πρέπει να κάθεται. Η ψυχοκινητική ανάπτυξη κάθε παιδιού είναι εξατομικευμένη υπόθεση, το εύρος του φυσιολογικού είναι μεγάλο, και η ηλικία στην οποία κατακτώνται συγκεκριμένα developmental milestones δεν έχει ακρίβεια ούτε ημερών ούτε μηνών. Όλα τα μωρά που κάθονται ανεξάρτητα στους 5 μήνες μέχρι και τους 8 μήνες είναι φυσιολογικά. Όλα τα μωρά που περπατούν ανεξάρτητα στους 9 μήνες ή και στους 18 μήνες είναι φυσιολογικά. Μόνο οι ακραίες αποκλίσεις μας ενδιαφέρουν και μας ανησυχούν.
3. Χρησιμοποιούμε την ρουτίνα χωρίς να φτάνουμε σε έμμονη προσκόλληση σε αυτήν
Ανάλογα πάντα και με την ιδιοσυγκρασία του κάθε παιδιού, η εγκατάσταση κάποιων καθημερινών συνηθειών σε βασικές ασχολίες του παιδιού, όπως το φαγητό, η ρουτίνα ύπνου, το μπάνιο, η βόλτα κλπ μπορεί να βοηθήσει την ισορροπία της οικογένειας. Ωστόσο, η ρουτίνα είναι για τα βρέφη – και για μεγαλύτερους ανθρώπους – τόσο χρήσιμη όσο και η εξαίρεσή της. Τα βρέφη είναι καλό που και που να σπάνε την ρουτίνα στην καθημερινότητά τους, να βλέπουν και διαφορετικούς ανθρώπους, και διαφορετικές παραστάσεις. Το βρέφος εφόσον έχει μαζί την μητέρα του μπορεί να ακολουθήσει μια χαρά την ζωή της οικογένειας, και δεν θα έπρεπε να μεγαλώσει ούτε μέσα σε εκκλησία ούτε να φοβόμαστε να κάνουμε κάτι διαφορετικό μια μέρα, να δούμε περισσότερους ανθρώπους ή να πάμε μαζί του ταξίδι.
4. Βάζουμε το παιδί να συμμετέχει στην ζωή της οικογένειας και της κοινότητας
Συχνό λάθος είναι κάποιοι γονείς να προσαρμόζουν εντελώς την ζωή τους σε αυτήν του βρέφους και μικρού τους παιδιού. Το βρέφος χρειάζεται σταδιακά να ανοιχτεί στον κόσμο, μέσα από τα μάτια και την δραστηριότητα των γονιών του. Μη δυτικές κοινωνίες όπου τα βρέφη τα κουβαλούν από μηνών οι μητέρες στις εργασίες τους και στην κοινωνική δραστηριότητα μεγαλώνουν ήρεμα, χαρούμενα και ωριμάζουν στην συμπεριφορά τους. Οι γονείς φυσικά θα περάσουν και στιγμές που θα συμπεριφερθούν και πάλι ως παιδιά, ή που θα μπουν στον κόσμο του παιδιού τους, αλλά και το αντίστροφο είναι απόλυτα αναγκαίο. Το μικρό παιδί χρειάζεται να ανοιχτεί σε βόλτα, σε ταξίδι, σε ανθρώπους, σε μεγάλες και προχωρημένες εμπειρίες, συμμετέχοντας μαζί με τους γονείς του. Δεν πρέπει να αποκλείεται από την δραστηριότητα των μεγάλων «επειδή είναι παιδί». Το παιδί γίνεται μικρό, μωρουδίζει όταν το κλείνουμε σε μικρό καλούπι, μεγαλώνει, ανθίζει όταν το ανοίγουμε σε μεγάλο καλούπι.
5. Προσέχουμε να μην χρησιμοποιούμε ακατάλληλα ή υπερβολικά για την ηλικία του μικρού παιδιού παιχνίδια, εργαλεία και δραστηριότητες
Συχνά στην προσπάθειά μας να ωθήσουμε την ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού καταφεύγουμε σε εργαλεία και μέσα που είτε είναι ακατάλληλα για την αναπτυξιακή του ηλικία είτε το συγκεκριμένο παιδί δεν είναι ακόμα έτοιμο να τα δεχτεί. Υπάρχουν γονείς που διαβάζουν ολόκληρα παραμύθια και συγγράμματα στο μερικών μηνών βρέφος του, πράγμα άσκοπο και αποπροσανατολιστικό, αφού σε αυτήν την ηλικία πρέπει να ωθήσουν την έκφραση, την μη λεκτική επικοινωνία, το ηχόχρωμα και το περίβλημα της ομιλίας. Υπάρχουν ακόμα παιχνίδια και βοηθήματα για τους γονείς που δυστυχώς κυκλοφορούν στο εμπόριο και αγοράζονται αλλά επιβεβαιωμένα βλάπτουν αντί να ωφελούν την ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού. Μερικά έλκουν τους γονείς γιατί προσφέρουν ευκολία, όπως για παράδειγμα οι στράτες, όπου βρέφη συνηθίζουν να περνούν ώρες αυξάνοντας τον κίνδυνο για ατυχήματα και «κακομαθαίνοντας» να μην κάνουν αυτά που πρέπει κινητικά για την ηλικία τους.
Στα μη κατάλληλα ερεθίσματα περιλαμβάνεται επίσης η τηλεόραση. Οι επιστημονικές εταιρίες συνιστούν το παιδί να μην βλέπει καθόλου τηλεόραση έως την ηλικία των 2 ετών. Άλλο παράδειγμα υπερβολικών ερεθισμάτων είναι οπτικο-ακουστικό υλικό που κυκλοφορεί σε dvd και στοχεύει σε βρέφη μερικών μηνών (baby Einstein κλπ). Η συχνή χρήση τους όχι μόνο δεν προσφέρει στην εξυπνάδα του παιδιού αλλά και έχει συνδεθεί με απώτερη διάσπαση προσοχής και προβλήματα συμπεριφοράς.
Για να αποφύγουν οι γονείς να βομβαρδίσουν το παιδί με ακατάλληλα ερεθίσματα πρέπει να έχουν στο νου τους μερικές βασικές αρχές: να ακούνε το δικό τους παιδί και τις ανάγκες του, να συντονίζονται με την πρωτοβουλία του και το ενδιαφέρον του κάθε στιγμή και όχι με αυτά με τα οποία «θα έπρεπε» να ασχολείται για την ηλικία του.
6. Εισάγουμε το βρέφος στο περίβλημα της γλώσσας από νωρίς
Ακόμα και το νεογέννητο έχει ικανότητα επικοινωνίας. Τα ανθρώπινα βρέφη μαθαίνουν εντατικά, ενδιαφέρονται για το καινούργιο ερέθισμα, συνηθίζουν και δεν ενδιαφέρονται στο παλιό και γνωστό ερέθισμα, ξεχωρίζουν ανθρώπινα πρόσωπα, μελετούν εκφράσεις, κινήσεις και ήχους. Μιλάμε στο βρέφος μας από την αρχή, σε απόσταση που μας βλέπει, αρχικά στους 30 πόντους από το πρόσωπο. Συντονιζόμαστε με τις καταστάσεις εγρήγορσής του, επιλέγουμε τις στιγμές που είναι δεκτικό, σε ήρεμη εγρήγορση, με τις κεραίες του στραμμένες προς τον κόσμο, και προσφέρουμε πλούτο ερεθισμάτων. Δεν πρόκειται για μονόλογο δικό μας, αλλά τις απλές, χαριτωμένες, φυσικές πρώτες κουβέντες που κάνει κάθε μητέρα με το βρέφος της, με αλληλεπίδραση, με ερώτηση και απάντηση, με ερέθισμα δικό μας που ακολουθείται από παύση για να απαντήσει το μωρό. Πρώτα μαθαίνει το μωρό την μη λεκτική επικοινωνία, το ηχόχρωμα, την βλεμματική επαφή, την έκφραση του προσώπου, την ιεροτελεστία του διαλόγου, τα σκαμπανεβάσματα της φωνής. Αναγνωρίζουμε την προσπάθεια του μωρού να μιλήσει επαναλαμβάνοντας τους ήχους του. Το μωρό κατανοεί το μη λεκτικό περίβλημα της γλώσσας πριν κατανοήσει τις ίδιες τις λέξεις.
Αργότερα μετά τα πρώτα γενέθλια το παιδί ξεκινά να εκφράζεται με λέξεις, ενώ η κατανόηση είναι πολύ πιο προχωρημένη. Σε αυτό το στάδιο είναι σημαντικό να ντύσουμε όσο γίνεται την εκάστοτε εμπειρία του παιδιού με λεκτικό περίβλημα, με κουβέντα. Όπως ένας καλός σπίκερ ποδοσφαιρικού αγώνα, εστιάζουμε στην δράση της στιγμής, που έχει στραμμένο το παιδί το βλέμμα και το ενδιαφέρον του, και εμπλουτίζουμε την στιγμή με κατάλληλη κουβέντα. Και πάλι η μη λεκτική έκφραση έχει τεράστια σημασία, οι χειρονομίες, τα επιφωνήματα, η επαφή βλέμμα με βλέμμα στο ίδιο ύψος με το παιδί.
7. Ενθαρρύνουμε την πρωτοβουλία του παιδιού μας
Συχνό λάθος των γονιών, στην προσπάθειά τους να δώσουν όσα μπορούν περισσότερα στο μικρό παιδί, είναι ο βομβαρδισμός του με «στημένες» εμπειρίες. Από την αρχή είναι καλό να σεβόμαστε και να ενθαρρύνουμε την πρωτοβουλία του μικρού μας παιδιού, την αυτενέργεια. Ο ρόλος μας δεν είναι να υπαγορεύουμε το τι θα κάνει, σκεφτεί ή δει το παιδί μας κάθε στιγμή, αλλά, σαν να είμαστε ένα αόρατο πλαίσιο ασφαλείας, να ακολουθούμε την προσοχή του και το ενδιαφέρον του, εμπλουτίζοντας και επεκτείνοντας την εκάστοτε εμπειρία του. Δεν ρωτάμε καταπιεστικά, ακολουθούμε, δεν οριοθετούμε συνεχώς το παιχνίδι που θα κάνει, αλλά το αφήνουμε να το καθορίσει ελεύθερα, «άσκοπα» για εμάς. Έχει μεγάλη σημασία να αφεθεί το μικρό παιδί να κάνει παιχνίδι χωρίς εμφανή τελικό σκοπό ή συγκεκριμένο για εμάς νόημα, να αφεθεί να περιπλανηθεί, να πειραματιστεί, να γνωρίσει από δική του ανάγκη και κίνητρο, χωρίς πρέπει και εξωτερικό στήσιμο από εμάς. Δικός μας ρόλος είναι να φτιάξουμε ένα αόρατο δίχτυ γύρω από το μικρό μας παιδί μέσα στο οποίο θα ανθίσει η πρωτοβουλία του. Αυτό για μένα είναι ο ορισμός της παιδικότητας, και ένας σημαντικός λόγος που καταλήγουμε άρρωστοι, μικρόνοοι ενήλικες. Το μικρό παιδί είναι απαραίτητο να αφεθεί να ζήσει το άπειρο, να ανοιχτεί στο άπειρο του κόσμου, να περιπλανηθεί σε όλες τις δυνατότητες και πιθανότητες και να ορίσει τον δικό του τρόπο να ορίζει τον δρόμο του, και όχι να περιορίζεται από νωρίς στις επιταγές των μεγάλων. Το χαοτικό παιχνίδι στις αλάνες περιορίστηκε στο οργανωμένο παιχνίδι των παιδότοπων. Το κομμάτι πλαστικού ή εφημερίδας και το χώμα με τις άπειρες δυνατότητες περιορίστηκαν σε φτηνά περιοριστικά πλαστικά παιχνίδια με συγκεκριμένη χρήση. Το οξυγόνο του παιδιού είναι να σκεφτεί και να δράσει έξω από το πλαίσιο, έξω από το κουτί, και τα περισσότερα υγιή παιδιά αυτό προσπαθούν απεγνωσμένα να κάνουν μέσα σε διαμερίσματα – κλουβιά, προκαλώντας απόγνωση συχνά στους γονείς του: «Μα γιατί δεν παίζει με τα παιχνίδια που του αγοράζω; Γιατί προτιμά τα παπούτσια στην αποθήκη ή τις κατσαρόλες στο ντουλάπι;». Θυμηθείτε μια από τις πολλές μέρες τις παιδικής σας ηλικίας, όσο πιο παλιότερη γενιά τόσο πιο έντονη και πλούσια, όπου περιπλανηθήκατε χωρίς σκοπό σε γειτονιές με φίλους σε μια μέρα απέραντη, χωρίς αρχή μέση και τέλος; Πόσα παιδιά νηπιαγωγείου ή δημοτικού ζουν πια τέτοιες μέρες; Έχουν αντικατασταθεί με καταναγκαστικές δραστηριότητες μάθησης, οριοθετημένο παιχνίδι στον υπολογιστή, τηλεόραση και επιτραπέζια παιχνίδια.
8. Εστιάζουμε κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής περισσότερο στον συναισθηματική πλούτο και την ψυχική ωρίμανση, παρά στην γνωστική μάθηση
«Να πάει στον παιδικό σταθμό να κοινωνικοποιηθεί, να μάθει πράγματα». 18 μηνών, πολλές φορές και 12 μηνών. Πλήρης αποπροσανατολισμός από τις πραγματικές ανάγκες αυτής της ηλικίας. Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά δεν χρειάζονται παρέες, φιλίες με συνομίληκους, συμμετοχή σε ομάδα, απρόσωπη ή πολυπρόσωπη χαοτική φροντίδα, παραμέληση, αλλά χρειάζονται φροντίδα ένα προς ένα, να μάθουν να αναγνωρίζουν και να κατανοούν συναισθήματα στα οικεία τους πρόσωπα, να μάθουν να εκφράζουν συναισθήματα. Κατά την βρεφική και προσχολική ηλικία εστιάζουμε περισσότερο στην αδιαπραγμάτευτη αγάπη, το χτίσιμο ισχυρού δεσμού με τα βασικά πρόσωπα, στην θωράκιση της ψυχής με συναισθηματική ασφάλεια, στον συναισθηματικό πλούτο και την ψυχική ωρίμανση, παρά στην γνωστική μάθηση ή στην πρόωρη ανεξαρτητοποίηση. Τα μικρά παιδιά γονείς χρειάζονται, όχι μαθήματα και δασκάλους. Ας προστατεύσουμε αυτά τα κρίσιμα, γεμάτα, ελεύθερα, πραγματικά ευτυχισμένα πρώτα χρόνια, πριν έρθουν τα πραγματικά χρόνια της – υπερβολικής και τότε και καταναγκαστικής – μάθησης που θα «κάψουν» πολλές από τις δυνατότητες του παιδιού, θα μικρύνουν τον κόσμο του στο καλούπι του κόσμου των μεγάλων. Πριν από κάθε σχολείο, θεμελιώδους σημασίας είναι το παιχνίδι και η οικογένεια.
Στέλιος Παπαβέντσης MRCPCH DCH IBCLC
